Początki osadnictwa

Przyjdzie nam jeszcze poczekać na pełniejsze, lepiej udokumentowane publikacje archeologów i historyków dotyczące najdawniejszej przeszłości międzyrzecza Narwi i Bugu.
Przypuszcza się, że pierwsze grupy (gromady) ludzi pojawiły się tu dopiero pod koniec neolitu (młodszej epoki kamiennej), czyli około 2,5 tys. lat p.n.e.
Z pewnością szlaki wędrówek biegły wzdłuż rzek, natomiast tereny dalej położone, pokryte lasami i o słabych glebach, nie ściągały ku sobie osadników.
Ślady kultur archeologicznych zachowały się od czasów neolitu: były to kultura amfor kulistych i następnie kultura ceramiki sznurowej i tzw. ceramiki grzebykowo- dołkowej (zwłaszcza nad Bugiem, w okolicy Nura).
Z epoki brązu zachowały się ślady kultury łużyckiej, z okresu lateńskiego i okresów wpływów rzymskich pozostały ślady kultury przeworskiem, czyli grobów jamowych (Gniazdowo, Orło, Puchlin, Brok- Zamoście).
Na szczególną uwagę zasługują cmentarzyska z końcowego okresów wpływów rzymskich w Brulinie Koskach koło Czyżewa i w Nurze- Kolonii. Cały ten pas nadbużański ciągnący się w górę rzeki przez Kamionkę Nadbużną i Kossaki do Ślepowron- to obszar najstarszego osadnictwa w okolicach Ostrowi Mazowieckiej. Osadnictwo zajmowało tu jedynie niewielkie obszary, w krajobrazie jeszcze bardzo długo i wyraźnie dominowały lasy.

W pobliżu miejscowości Zaręby Kościelne, we wsi Skłody Piotrowice znajduje się wczesnośredniowieczne cmentarzysko kurhanowe "żale". Oto decyzja wydana dnia 01.07.1968r. przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków.

W Polsce Piastów na tym terenie zorganizowano przynajmniej cztery okręgi grodowe. Ich ośrodkami stały się Pułtusk, Brańsk, Brok i Święck. W momencie fundacji biskupstwa płockiego (około 1075) władza książęca przekazała mu jako uposażenie te 4 grody. Na północ od terytorium biskupiego, w rejonie Ostrowi i łuku Orza, pozostała własność książęca, w której wielką rolę odgrywała gospodarcza eksploatacja puszcz i lasów przez książęcych bartników, rozwijała się też własność rycerska, oczywiście drogą książęcych nadań i sprzedaży.

Rozwój osadnictwa na Mazowszu północno-wschodnim utrudniały przede wszystkim ustawiczne niszczycielskie najazdy jaćwieskie, pruskie i ruskie, potem także litewskie niszczące mazowieckie grody i uprowadzające ludność w niewolę. Nasiliły się one po 1138r. (śmierć Bolesława Krzywoustego), a zanikły jako zjawisko stałe po 1385 r. (unia krewska z Litwą).

Rolnicze zagospodarowanie terenów szło w parze z eksportem drewna i produktów drzewnych z tego terenu, dogodną i tanią drogą do Gdańska. Powstaje wówczas wiele osad drobnej szlachty, rozwija się proces lokacji nowych wsi w dobrach biskupich i królewskich, powstają także nowe lokacje miejski. Początkowo wyrosły nad Narwią i Bugiem (Ostrołęka, Łomża, Kamieniec, Nur), później także w głębi międzyrzecza (Ostrowia, Zambrów).

W dziejach osadnictwa ziem polskich niewątpliwie jeden z najciekawszych fragmentów stanowią dzieje zasiedlania ziem pogranicznych, gdzie zbliżały się do siebie narody polski, ruski i litewski. Charakteryzują je skomplikowane i różnorodne problemy etniczne i społeczne. Na ziemiach tych bowiem obok idącej z Mazowsza drobnej szlachty osiedlili się uciekinierzy z Prus i Jaćwieży, chłopi i bojarzy ruscy oraz luźni osadnicy litewscy. Najżywszy okres osiedlania się tych rozmaitych pod względem etnicznym i społecznym grup ludności przypada na końcowe lata wieku XIV poprzez wiek XV i XVI do połowy XVII.

Koniec wojen z Litwą, a następnie pokonanie Krzyżaków przynoszą tym ziemiom początek stałego i trwałego osadnictwa. Poprzednie ciągle walki o ziemie pograniczne między Mazowszem, Litwą, Krzyżakami a niegdyś Rusią i Jaćwieżą niszczyły grody i wsie, ziemie krócej lub dłużej były opustoszałe. Obecnie utrwaliła się władza polityczna i granice polityczne. Spokój przyniósł ze sobą utrwalenie osadnictwa. Dopiero od tego momentu można właściwie zaczynać dzieje stałego osadnictwa na wschodnim Mazowszu i Podlasiu.

Książęta mazowieccy, przenosząc drobną szlachtę z okolic Płocka, Wyszogrodu, Zakroczymia, a nawet spod Rawy czy Gostynina, zasiedlili w ciągu wieku XV już na stałe ziemie od Bugu po granice państwa krzyżackiego. Z tego okresu pochodzi olbrzymia ilość znanych nadań. Większość wsi powstała w pierwszej połowie XV w.

Proces zasiedlania zaczął się już w drugiej połowie XIV w., przybierając na sile za rządów Janusza I. Już wtedy powstały przy starych grodach nadnarwiańskich miasta, które przeważnie dopiero w pierwszej połowie XV w. otrzymały prawa miejskie. Ostrołęka w 1373 r., Łomża w roku 1418, Wizna przed 1435 r., Nowogród przed 1428 r., Tykocin w 1425 r. Wraz z dalszym rozwojem kolonizacji powstawały nowe miasta na surowym korzeniu: Kolno w 1425, Zambrów przed 1430 rokiem, Ostrów w 1434, Wąsosz w 1436 i Radziwiłów w 1466 roku.

W większości nowych wsi osiadała drobna szlachta. Wsie chłopskie znajdowały się w stosunkowo niedużych dobrach książęcych, późniejszych królewskich (starostwo łomżyńskie, starostwo ostrołęckie, ostrowskie, nurskie, wiskie), w dobrach szczepankowskich benedyktynów płockich i lubotyńskich kanoników regularnych z Czerwińska, w sięgających aż pod Zambrów dobrach biskupów płockich. Wielkich latyfundiów szlacheckich tutaj nie było. Średnia szlachta była wówczas jeszcze nieliczna i rzadko miała więcej niż jedną wieś. 

Powstanie osady Zaręby Brokowo

Około 1410r. Świętosław z Zarembina z ziemi wyszogrodzkiej otrzymał od księcia Bolesława IV 20 włók ziemi nad rzeką Brok i założył wieś Zaremby Brokowo, później Borkowo, siedziba Zarembów herbu Zaremba.

W 1448r. wieś otrzymała od księcia Bolesława IV prawo niemieckie. Wieś drobnoszlachecka w XV-XVII w., w której stopniowo wyrosła większa majętność. Z czasem wyodrębniły się dwie samodzielne wsie: Zaręby Kościelne i Zaręby Leśne.

Zaręby Kościelne, należały do powiatu nurskiego, w którego granicach było również Andrzejewo (miasto od 1528r.; wcześniej wieś Wronie) i Brok.

Z Metryki Mazowieckiej

(tekst przysłała Pani Anna Nienałtowska z Tych)

1471.10.22. [Bolesław V] na podstawie regestru przywilejów [księgi wpisów?] Janusza I stwierdza, że 22 października 1424 r. w Ostrowii Janusz I nadał Świętosławowi z Zarębina w powiecie nurskim 20 włók, z których 10 jest położone nad rzeczką Brokiem w pobliżu Niewstępowa, a pozostałe 10, po drugiej stronie rzeki w jej górnym biegu koło Gostkowa. MK 8, k. 1

Z herbarza Kapicy -Milewskiego

1420 in Lomza. Joannes senior Dux masoviae , significamus etc. Quia coram nobis personaliter constitutus Vincentius de Sipniewo , 10 mansos mensuare Culmensis Czetostance dictos nostris fidelibus Niewstamp de Czernino, Mscislao et Nicolao pro 9 sexagenis in perpetuum vendidit , super quam venditionem idem Dux contulit privilegium. Itd.....

(Od imienia Niewstamp czyli raczej Niewstep grunta tym przywilejem objęte, nazwane zostały Niewstempowo, skąd dom Niewstempowskich czyli Niewtępowskich swój poczatek wziął, lecz potem te same grunta od dziedziczenia domu z Zarębina piszącego się nazwane zostały Zaremby.)

1471.10.22. Bolesław V sprzedaje szlachetnemu Jakubowi z Gąsiorowa trzy włóki miary chełmińskiej lasu między granicami Gąsiorowa, inaczej Podgórza, Zgleczewa, [Pętkowa], [Połazia] z [...] w powiecie nurskim za 9 kóp [groszy srebrnych]. MK 8, k.

1472.01.01. Bolesław V sprzedaje za 14 kóp groszy z ziem książęcych trzy włóki miary chełmińskiej w [miejscowości] Świercze położonej w pobliżu granic Grędzic, Grabowa i Leśniewa koło Nuru w powiecie warszawskim [s] braciom: szlachetnemu Dobiesławowi i Marcinowi, którzy połowę tych włók będą wieczyście posiadać, braciom Bartłomiejowi i Marcinowi, [którzy] będą wieczyście posiadać czwartą część z tych włók a Piotrowi, Pawłowi, Stanisławowi, Mikołajowi i Wojciechowi dziedzicom z [miejscowości] Świercze, pozostałą ćwierć z tych włók. MK 8, k. 1 1472.

Dokument pisany w Łomży 1448 roku dotyczący przeniesienia z prawa polskiego na prawo chełmińskie wsi Borkowo i Zarębino własność Alberte (Wojciecha) z Niesłuchowa oraz Mateusza i Mikołaja z Zarębina, od granic Niewstępowa do granic Kempist.